Trang sử bi tráng từ bài ca “Bà mẹ Gio Linh”

Bài hát “Bà mẹ Gio Linh” của nhạc sĩ Phạm Duy diễn tả nỗi đau của người mẹ khi không chỉ đau đứa con hy sinh, còn thêm nỗi đau con bị giặc chặt đầu tàn bạo, nỗi đau khi mẹ ôm chiếc thúng tre ra giữa chợ, nơi giặc đang bêu đầu con để ôm thủ cấp đứa con mình đã mang nặng đẻ đau về chôn giấu!

Khi viết bài hát này, nhạc sĩ Phạm Duy đi theo một đoàn văn nghệ kháng chiến về thực tế ở Gio Linh. Nghe được câu chuyện đau thương ấy, tìm gặp được mẹ Diêu Cháu, ông đã kể rằng: “Đêm đó, tôi trở về nằm lăn trên một cái giường nứa ở một cánh rừng không tên trên chiến khu Quảng Trị, rồi tôi đã khóc rưng rức khi ngồi dậy và viết ra những câu ca đầu tiên của bài hát. Lúc đó tôi cũng nghĩ đến mẹ tôi…”.

Từ bài ca kháng chiến

Tôi về làng Mai Xá hy vọng tìm được chút dấu tích hai liệt sĩ Nguyễn Đức Kỳ và Nguyễn Văn Phi và hơn cả là tìm lại hình ảnh của bà mẹ Gio Linh đã trở nên bất tử như một huyền thoại.

Tấm bằng Tổ quốc ghi công của hai liệt sĩ bị giặc Pháp chặt đầu ấy được cháu con trân trọng treo trên bàn thờ gia tộc. Trên bàn thờ của gia đình liệt sĩ Nguyễn Đức Kỳ có cả di ảnh của mẹ anh, mẹ Diêu Cháu - người đã khơi nguồn cảm xúc để nhạc sĩ viết nên bài ca bi tráng “Bà mẹ Gio Linh”: “Mẹ già cuốc đất trồng khoai, nuôi con đánh giặc đêm ngày, cho dù áo rách sờn vai, cơm ăn bát vơi bát đầy. Mẹ già tưới nước trồng rau, nghe tin xóm làng kêu gào, quân thù đã bắt được con, mang ra giữa chợ cắt đầu, nghẹn ngào không nói một câu, mang khăn gói đi lấy đầu”…

Đình làng Mai Xá Chánh, nay thuộc xã Gio Linh, tỉnh Quảng Trị.

Bài ca ấy của nhạc sĩ Phạm Duy đã từng vang lên suốt thời kháng chiến chống Pháp, đã tiếp thêm sức mạnh cho những người dân làng Mai Xá, những du kích, vệ quốc quân xông lên, cùng cuộc kháng chiến đi đến ngày thắng lợi. Trong hồi ức của mình, nhạc sĩ Phạm Duy từng kể rằng: “Từ Quảng Bình, tôi tới làng Gio Linh ở Quảng Trị. Gặp một bà mẹ có người con đi dân quân bị giặc bắt và bị giặc chặt đầu treo giữa chợ. Không ai dám lấy cái đầu anh dân quân xuống để đem đi chôn. Bà mẹ lẳng lặng đi lấy đầu con, bỏ vào khăn gói mang về. Tôi kể câu chuyện đó qua một bài dân ca với kết luận là sau khi hy sinh người con độc nhất cho kháng chiến, bà sẽ có hàng trăm con nuôi là những người đi bộ đội. Bài này nói tới bi hùng chứ không phải nói tới bi lụy”. (Phạm Duy - Một đời nhìn lại)

Giờ đây, trên bàn thờ của ngôi nhà thờ họ Nguyễn Đức để trang trọng tấm bằng Tổ quốc ghi công số hiệu NC 258 theo Quyết định số 779/TTg ngày 19/7/1978 ghi rõ: “Liệt sĩ Nguyễn Đức Kỳ, Xã đội trưởng, nguyên quán xã Gio Mai, huyện Gio Linh, tỉnh Quảng Trị, đã hy sinh trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, tháng 8 năm 1948”. Bên cạnh tấm bằng của liệt sĩ Nguyễn Đức Kỳ là một tấm bằng Tổ quốc ghi công khác ghi tên liệt sĩ Nguyễn Đức Thùy, em trai của liệt sĩ Kỳ là “Chính trị viên đại đội Quân đội nhân dân Việt Nam, đã hy sinh trong cuộc kháng chiến chống Pháp, ngày 9 tháng 10 năm 1952”. Và giữa hai tấm bằng Tổ quốc ghi công của hai người con là di ảnh của mẹ Lê Thị Cháu.

Câu chuyện về mẹ Diêu Cháu vẫn được con cháu của bà ngày nay kể lại: Mẹ Lê Thị Cháu có chồng tên là Nguyễn Diêu nên dân làng quen gọi là mẹ Diêu Cháu. Nhà mẹ có nghề ấp trứng vịt, cung cấp trứng ra khắp cả vùng, ra tận Vĩnh Linh, Lệ Thủy. Anh Nguyễn Đức Kỳ khi đó là xã đội trưởng nổi tiếng gan dạ; giặc Pháp từ mấy đồn Nhĩ Hạ, chợ Cầu, Mai Xá bao lần lùng bắt mà không được. Thế rồi anh Kỳ sa vào tay giặc trong trận ruồng bố vào thôn Lâm Xuân, cạnh làng Mai Xá. Cũng đêm đó, quân Pháp ở đồn bắt được anh Nguyễn Văn Phi ở khu vực miếu Đôi ngoài cánh đồng Mai Xá. Giặc đem cả hai anh về đồn tra khảo mấy ngày đêm rồi hành quyết, đem cắt đầu thị uy, uy hiếp dân làng. Khi hay tin anh Kỳ bị giặc chặt đầu đem bêu ở đình làng, mẹ Diêu Cháu cùng người con dâu Khương Thị Mén cắp thúng đi ra đình, bấy giờ thủ cấp của hai anh đã được bọn giặc dời từ sân đình ra bến Đò trước chợ...

Cùng với mẹ Diêu Cháu ra chợ mang đầu con mình về là bà Hoàng Thị Sáng, mẹ của anh Phi đi cùng với người em dâu là Bùi Thị Con. Những bà mẹ ấy lặng lẽ gỡ đầu con ra khỏi cọc bỏ vào thúng nách về. Địch cho quân lùng sục. Cả hai gia đình đều mang thủ cấp con mình cất lên “tra” (tức cái sàn gỗ trên nóc trần nhà, nơi những ngôi nhà dân vùng này ngày xưa làm nơi cất giữ hạt giống ngô, thóc…). Đợi khi giặc rời làng về đồn, đêm xuống, gia đình đưa thủ cấp anh Nguyễn Đức Kỳ đựng trong chiếc hộp gỗ đi chôn ở vùng cồn Go của làng Mai Xá Thị, còn đầu của anh Nguyễn Văn Phi được chôn ở nghĩa địa cồn Dài, xóm Kênh, làng Mai Xá Chánh.

Huyền sử được cất giữ

Đưa tôi ra khu lăng mộ gia đình, nơi chôn cất liệt sĩ Nguyễn Văn Phi, anh Bùi Quốc Dũng - cháu gọi liệt sĩ Phi bằng cậu ruột kể rằng: “Ngày đó, thủ cấp cậu Phi chôn cất ở đây nhưng phần thân thể còn lại thì bị giặc chôn ở một hố chôn tập thể. Gần cuối cuộc kháng chiến chống Pháp, khi giặc Pháp bắt đầu núng thế, ông ngoại tôi mới lần dò tìm ra nơi giặc chôn phần thân cậu Phi, từ đó cất bốc về ghép với thủ cấp của cậu cho nguyên vẹn hài cốt rồi an táng tại đây”.

Con gái mẹ Diêu Cháu ôm di ảnh mẹ mình (ảnh chụp năm 2015).

Trong khu mộ gia đình nằm ở cồn Dài, mộ của liệt sĩ Phi được chôn phía sau mộ của bố mẹ mình là ông Nguyễn Sửu và bà Hoàng Thị Sáng, ghi rõ ngày hy sinh của liệt sĩ Nguyễn Văn Phi là 16/8/1948. Hỏi ra liệt sĩ Nguyễn Văn Phi hồi đó cũng đã có vợ tên Man, người quê bên vùng Dương Xuân, Triệu Phước (Triệu Phong). Khi anh Phi hy sinh, chị Man ở vậy đến mãn tang chồng, phụng dưỡng bố mẹ chồng khuất núi mới về quê cũ đi bước nữa.

Bây giờ cũng như liệt sĩ Nguyễn Đức Kỳ, tấm bằng Tổ quốc ghi công của liệt sĩ Nguyễn Văn Phi đang được thờ tự ở nhà thờ họ Nguyễn trong làng Mai Xá Chánh.

Nhắc nhớ về sự hy sinh của các liệt sĩ, về câu chuyện ôm khăn gói đi lấy đầu con của mẹ Diêu Cháu, mẹ Sáng để biết rằng những người mẹ, những đứa con đã đi vào âm nhạc ấy, vào ca khúc lay động tâm can hàng triệu người Việt ấy chính là những con người có thật, bi tráng và cụ thể chứ không hề là câu chuyện kỳ ảo… Cuộc đời phi thường và sự hy sinh cao cả của các mẹ, các anh đã trở thành huyền thoại trong lòng nhân dân.

Lê Đức Dục