Loãng xương mối nguy thầm lặng ở người nhiễm HIV

Sự phát triển của thuốc kháng virus (ARV) đã mở ra hy vọng sống khỏe mạnh cho người nhiễm HIV. Nhờ điều trị sớm và tuân thủ đầy đủ, nhiều bệnh nhân có thể sống gần như bình thường.

Tuy nhiên, song hành với tuổi thọ tăng lên là sự gia tăng của các bệnh mạn tính; trong đó, loãng xương và đau nhức xương khớp ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng sống và khả năng lao động của người bệnh.

Nhiều nghiên cứu cho thấy: người nhiễm HIV có nguy cơ loãng xương cao gấp 2-3 lần so với người không nhiễm. Nguyên nhân đến từ nhiều phía: bản thân virus HIV gây viêm mạn tính âm thầm làm tổn thương mô xương; tác dụng phụ của một số thuốc ARV - đặc biệt là Tenofovir disoproxil fumarate (TDF) - loại thuốc phổ biến trong phác đồ bậc 1 hiện nay tại Việt Nam. Ngoài ra, các yếu tố như chế độ ăn nghèo canxi, thiếu Vitamin D, lối sống ít vận động, hút thuốc, uống rượu… càng làm tăng tốc độ mất xương. Đáng chú ý, tại Đắk Lắk, đa phần bệnh nhân HIV là lao động phổ thông, sống rải rác ở vùng sâu, vùng xa, khó tiếp cận các dịch vụ tầm soát và phòng ngừa bệnh lý xương khớp.

Bác sĩ tư vấn cho người nhiễm HIV. Ảnh minh họa: Kim Oanh

Theo thống kê của Trung tâm Kiểm soát bệnh tật tỉnh, tính đến ngày 23/5/2025, toàn tỉnh có 842 bệnh nhân (823 người lớn và 19 trẻ em) đang điều trị ARV tại các cơ sở y tế. Trong đó, qua thăm khám định kỳ, hơn 40% bệnh nhân phản ánh có tình trạng đau mỏi xương khớp, chủ yếu ở lưng, đầu gối và vai. Đáng lưu ý, gần 10% bệnh nhân được đo mật độ xương (DEXA: Dual Energy X-ray Absorptiometry - phương pháp dùng tia X để đo hàm lượng canxi và các khoáng chất khác có trong xương) cho thấy tình trạng giảm mật độ xương từ mức trung bình đến nặng - dấu hiệu sớm của loãng xương. Song, phần lớn người bệnh không nhận thức được nguyên nhân, tự ý mua thuốc giảm đau hoặc dùng thuốc Đông y không rõ nguồn gốc, dễ gây tương tác bất lợi với thuốc ARV hoặc làm che giấu triệu chứng.

Phòng ngừa loãng xương cần bắt đầu từ những hành động đơn giản và phù hợp với điều kiện của người bệnh HIV. Trước hết, cần tăng cường truyền thông và tư vấn về nguy cơ loãng xương, giúp bệnh nhân hiểu rằng đau nhức không chỉ là dấu hiệu của tuổi tác hay lao động nặng mà còn có thể là biến chứng của HIV và điều trị ARV.

Bên cạnh đó, cần tăng cường thực phẩm giàu canxi, phơi nắng sáng sớm để tăng tổng hợp Vitamin D, giảm rượu bia và thuốc lá, duy trì vận động nhẹ như đi bộ, làm vườn hoặc yoga.

Với bệnh nhân có nguy cơ cao (trên 50 tuổi, gầy yếu, điều trị ARV trên 5 năm), nên đo mật độ xương định kỳ hoặc làm xét nghiệm đánh giá chức năng xương nếu có điều kiện. Một số trường hợp có thể được cân nhắc thay đổi phác đồ, ví dụ thay Tenofovir bằng thuốc ít ảnh hưởng đến xương. Khi có chỉ định của bác sĩ, bệnh nhân nên được bổ sung canxi, Vitamin D hoặc thuốc điều trị loãng xương chuyên biệt.

Hiện nay, bảo hiểm y tế chưa chi trả đầy đủ cho các dịch vụ tầm soát loãng xương định kỳ cho bệnh nhân nhiễm HIV. Do đó, việc lồng ghép dịch vụ này vào các gói y tế cơ bản tại tuyến cơ sở, đặc biệt vùng sâu, vùng xa như Đắk Lắk là rất cần thiết. Đồng thời, cần tăng cường tập huấn cho cán bộ điều trị HIV về nhận biết sớm và xử trí các bệnh lý xương khớp. Các cơ sở điều trị HIV nên xem việc tầm soát xương khớp là một phần thiết yếu trong chăm sóc toàn diện, chủ động đưa nội dung tư vấn phòng, chống loãng xương vào các buổi khám định kỳ hoặc phát thuốc ARV hằng tháng. Đối với nhóm bệnh nhân chưa có thẻ BHYT cần có chính sách hỗ trợ chi phí đo mật độ xương hợp lý, giúp họ không bị bỏ sót trong sàng lọc.

Loãng xương không gây tử vong tức thời nhưng âm thầm làm suy giảm chất lượng sống, gia tăng nguy cơ gãy xương, tàn phế và phụ thuộc. Phòng ngừa và kiểm soát loãng xương ở người nhiễm HIV không chỉ là trách nhiệm của bác sĩ điều trị mà cần sự phối hợp liên ngành: từ dinh dưỡng, phục hồi chức năng, y tế cơ sở đến chính sách tài chính - bảo hiểm.

Nguyễn Công Thành