Nhà soạn tuồng Nguyễn Diêu và thông điệp cảnh báo con người

Nhà soạn tuồng Nguyễn Diêu (1822 – 1880) hiệu Quỳnh Phủ, quê ở Tuy Phước, Bình Định. Ông là người có nhiều đóng góp xuất sắc cho nghệ thuật tuồng, là thầy dạy chữ và truyền nghề viết tuồng nên được Đào Tấn tôn là nghiệp sư của mình.

Ông đồ nghệ sĩ

Sinh ra và lớn lên trong một gia đình nghèo, cha mất sớm, nhờ hiếu học, ý chí vượt khó, Quỳnh Phủ Nguyễn Diêu sớm trở thành một danh sĩ nổi tiếng học rộng, biết nhiều. Nguyễn Diêu đỗ tú tài khoa Canh Thân năm Tự Đức thứ 13 (1860) nên người đời gọi một cách thân mật là ông Tú Nhơn Ân.

Khi bàn đến nhà soạn tuồng Nguyễn Diêu, các nhà nghiên cứu hay đề cập đến một giai thoại buồn. Chuyện kể rằng nhà ông vốn nghèo, thuở nhỏ đi học trường tỉnh, trọ nhà một phú ông. Cô gái con chủ nhà phải lòng anh học trò nghèo nên thường lấy gạo bỏ vào hũ gạo của anh, hay giặt giũ quần áo cho anh. Khi đỗ tú tài, phú ông gọi anh tới nói ý định gả con gái cho. Anh về thưa nhưng mẹ anh không đồng ý vì không hợp tuổi, bà cưới cho anh một cô gái khác. Vì chữ hiếu, anh phải vâng lời mẹ. Cô gái con phú ông biết chuyện sinh đau buồn, tương tư mà chết. Cái chết của người yêu làm anh Tú ân hận vô cùng, tự trách mình gây ra cái chết cho người yêu. Ám ảnh vì chuyện này mà anh thi mãi vẫn không đỗ được cử nhân. Từ đó anh chán khoa danh, mở trường dạy học, soạn tuồng, mở đàn cầu tiên để chuyện vãn với người yêu.

Tuy chưa được xác định thực hư nhưng câu chuyện lưu truyền trong dân gian đã tôn vinh nhân cách cũng như tình yêu chung thủy của ông và góp phần lý giải nguyên nhân Nguyễn Diêu không thành đạt trong khoa cử.

Mộ nhà soạn tuồng Nguyễn Diêu tại thôn Kỳ Sơn (xã Phước Sơn, huyện Tuy Phước, tỉnh Bình Định) được công nhận là Di tích lịch sử cấp tỉnh.

Theo nhà thơ Quách Tấn, học trò của Quỳnh Phủ Nguyễn Diêu rất đông vì ảnh hưởng của ông trên văn đàn, trong giáo giới rất lớn và ông là một trong 4 người hay chữ nổi tiếng ở Bình Định thời bấy giờ. Ông cũng là người có công dạy học, dạy tuồng cho Đào Tấn, được Đào Tấn tôn vinh là nghiệp sư.

Nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Liễn nhận xét, ông đồ Nguyễn Diêu gần như trọn đời sống thanh bần ở quê, giữa thế sự điên đảo; lấy việc dạy học trò làm niềm vui và lẽ sống; lấy bà con hàng xóm làm nguồn an ủi; lấy tao nhân mặc khách trong vùng làm bầu bạn; lấy văn chương làm phép lạ và phần nào giải tỏa mặc cảm tội lỗi trong tâm hồn. Đề tài văn chương của cụ Nguyễn Diêu chủ yếu xoay quanh đạo làm người, thấm đẫm chất văn chương của một nhà giáo dục. Do vậy, Vũ Ngọc Liễn trân trọng gọi Nguyễn Diêu là ông đồ nghệ sĩ.

Thông điệp cảnh báo con người

Theo các nhà nghiên cứu, Nguyễn Diêu là tác giả của 3 vở tuồng nổi tiếng: Ngũ hổ bình Liêu, Liễu đố (Chữa bệnh ghen) và Nguyệt Cô hóa cáo (hay Tiết Giao đoạn ngọc).

Ngũ hổ bình Liêu là một “kỳ thư” sân khấu, có giá trị nhân văn và nghệ thuật rất cao. Và chỉ với vở tuồng này, Nguyễn Diêu đã xứng đáng được người đương thời và hậu thế tôn vinh.

Vở tuồng Nguyệt Cô hóa cáo có một giá trị rất đặc biệt vì chủ đề mà nó đề cập đến: Có một con hồ tinh (tức cáo) nhờ Tây Vương Mẫu mà tu luyện thành Nguyệt Cô, trong bụng có viên ngọc “tính người”. Đúng như được báo trước, nàng xuống núi và gặp ngay vị tướng mặt đỏ Võ Tam Tư và lấy ông làm chồng, giúp chàng đánh thắng Tiết Giao. Khi gặp Tiết Giao trên chiến trường, nàng nhận ra vị tướng trẻ trung, tài năng và đẹp trai hơn chồng mình, cũng là người tiền định của mình. Nàng liền mê Tiết Giao và hai người có quan hệ yêu đương. Gã này vì đã lợi dụng tình cảm của nàng, giả vờ đau bụng, bảo Nguyệt Cô nhả ngọc ra chữa bệnh cho mình rồi không trả lại ngọc, bất chấp sự van xin của nàng. Mất ngọc, tức mất tính người, nàng mọc lông và hóa thân trở lại thành cáo, một thú vật sống bằng bản năng.

Cùng với việc đưa cảnh luyến ái lên sân khấu, chúng ta có thể thấy từ vở tuồng này, nhân cách của nhân vật không cố định như thường thấy trong tuồng truyền thống, nó biến đổi biện chứng do tác động từ những nguyên nhân xã hội (sự lừa lọc, dã tâm) và tâm lý bên trong (dục vọng bản năng, sự dễ dãi, cả tin...). Đây là những yếu tố hết sức đặc sắc, mới lạ trong vở tuồng này.

Trong bài viết “Triết lý một vở tuồng cổ” (trong sách “Lãng du trong văn hóa Việt Nam”), nhà văn hóa nổi tiếng Hữu Ngọc kể lại một cuộc trao đổi giữa ông và tác giả sân khấu Trần Vượng. Cuộc trao đổi xoay quanh vấn đề là trong hàng trăm vở tuồng cổ, người nước ngoài muốn tìm hiểu sân khấu truyền thống của nước ta thì nên chọn xem vở nào. Theo Trần Vượng, vở nên xem là “Nguyệt Cô hóa cáo” vì nội dung vở tuồng này khác lạ so với nội dung đơn điệu ca ngợi chữ trung tuyệt đối với vua. Vở tuồng cho người xem chứng nghiệm rằng: “Nhân tính” qua rèn luyện tăng dần theo tỷ lệ, ngược với “thú tính” bớt dần đi. Nhưng nếu “tu luyện kém”, để dục vọng và bản năng lấn át, con người có thể trở lại thành con thú, cái ác sẽ thắng cái thiện. Vở tuồng chứa đựng triết lý về con người muôn thuở, một vấn đề luôn mang tính hiện đại.

Vở tuồng cảnh báo con người đừng bao giờ vì dục vọng bản năng mà làm mất tính người. Theo Giáo sư Hoàng Chương, vì giá trị nhân văn sâu sắc mà vở tuồng được đánh giá là một trong những vở tuồng lớn nhất trong lịch sử nghệ thuật tuồng, sánh ngang với những kiệt tác “Sơn Hậu”, “Tam nữ đồ vương”, “Cổ thành”, “Diễn võ đình”, “Hộ sanh đàn”, “Trầm hương các”… đã tồn tại trên sân khấu hàng trăm năm qua và đã trở thành những hình tượng khó quên trong hàng triệu người xem nhiều thế hệ.

Ngô Hồng Sơn