Mùa thu năm ấy ánh sao vàng rực sáng bầu trời độc lập (*)

Tháng Tám mùa thu, ký ức 80 năm trước lại bừng sáng trong tâm khảm mỗi người Việt Nam. Đó là mùa thu của tiếng trống khởi nghĩa, của rừng cờ đỏ sao vàng tràn ngập khắp nơi, khi cả dân tộc đứng lên xóa bỏ xiềng xích nô lệ, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

Với vùng đất Đắk Lắk (mới) hôm nay - hợp nhất hai tỉnh Phú Yên và Đắk Lắk (cũ) - ký ức ấy càng sâu đậm. Trong Cách mạng Tháng Tám, dù cách trở núi sông, hai vùng đất lại gặp nhau ở điểm son chung: vai trò quyết định của những chiến sĩ cộng sản tiền bối bị lưu đày ở Nhà đày Buôn Ma Thuột. Từ nơi gông cùm, họ trở thành hạt nhân, châm ngòi ngọn lửa cách mạng lan khắp Tây Nguyên và miền Duyên hải Trung Bộ.

Nhà đày Buôn Ma Thuột - “trường học” lớn của ý chí cách mạng

Năm 1930 - 1931, cùng với Sơn La, Hỏa Lò…, thực dân Pháp xây Nhà đày Buôn Ma Thuột - nơi giam giữ những chiến sĩ cộng sản mà chúng cho là “phần tử cực kỳ nguy hiểm”. Nhà đày (Pénitencier) khác nhà tù tỉnh hay trung tâm (Prison Central), bởi mức khổ sai khắc nghiệt gấp nhiều lần, đặt ở vùng rừng thiêng nước độc, nhằm triệt tiêu sức sống và ý chí chiến đấu. Nhưng trớ trêu thay, nơi ấy lại trở thành “trường học cách mạng” hun đúc bản lĩnh, rèn ý chí, chuẩn bị cho giờ phút xoay chuyển vận mệnh dân tộc.

Từ sau phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh đến tháng 4/1945, nhiều chiến sĩ cộng sản và quần chúng trung kiên bị lưu đày biệt xứ tại đây.

Nhà đày Buôn Ma Thuột - địa chỉ đỏ giáo dục các thế hệ trẻ về truyền thống lịch sử đấu tranh cách mạng. Ảnh: V. Anh

Sau ngày 9/3/1945, khi phát xít Nhật đảo chính Pháp, Ban lãnh đạo Chi bộ Đảng Nhà đày Buôn Ma Thuột, đứng đầu là các đồng chí Nguyễn Chí Thanh (sau này là Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Xứ ủy Trung kỳ, Đại tướng - Tổng Tham mưu trưởng Quân đội Nhân dân Việt Nam, Bí thư Trung ương cục Miền Nam) và Trần Hữu Dực (sau này là Chủ tịch Ủy ban hành chính Trung Bộ, Ủy viên Trung ương Đảng, Phó Thủ tướng Chính phủ…), đã hành động khẩn trương. Hơn 300 tù chính trị, phần lớn là đảng viên cộng sản, được phân công tỏa về các tỉnh miền Trung và Tây Nguyên, trở thành lực lượng nòng cốt, tham gia vào Tỉnh ủy; nơi nào chưa khôi phục được Tỉnh ủy thì móc nối, liên lạc với các đồng chí Tỉnh ủy cũ thành lập Tỉnh ủy lâm thời, bảo đảm sự lãnh đạo của Đảng trong cuộc tổng khởi nghĩa giành chính quyền về tay nhân dân.

Chấp hành chỉ thị “Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta” của Bác Hồ và Tổng Bí thư Trường Chinh, các đảng viên từ Nhà đày Buôn Ma Thuột móc nối với các cơ sở cũ, khôi phục Tỉnh ủy hoặc thành lập Tỉnh ủy lâm thời, bảo đảm sự lãnh đạo thống nhất trong giờ phút quyết định.

Từ Nhà đày Buôn Ma Thuột về Phú Yên khôi phục phong trào

Theo phân công, từ Nhà đày Buôn Ma Thuột, các đồng chí Trương Kiểm (An, Trương Chí Cương), Lê Cấp (Mẫn), Đoàn Sơ (Sửu), Hoàng Văn Phúc (Xuân) trở về Phú Yên. Họ nhanh chóng bắt liên lạc với những hạt nhân còn hoạt động bí mật như đồng chí Nguyễn Thái, Lê Duy Trinh, Nguyễn Văn Nguyên cùng nhiều cán bộ ở Tuy An, Tuy Hòa, Đồng Xuân.

Đồng chí Phan Kiệm, Chủ nhiệm Mặt trận Việt Minh, Trưởng ban Ủy ban Khởi nghĩa tỉnh Đắk Lắk. Ảnh: Tư liệu

Ngày 12/6/1945, tại nhà ông Cộng Tiếu (Hòa Đa, nay là thôn Hòa Đa, xã Tuy An Nam, Đắk Lắk), Tỉnh ủy lâm thời Phú Yên thành lập, đồng chí Trương Kiểm làm Bí thư. Từ đây, vai trò lãnh đạo của Đảng bộ được khôi phục, mở ra giai đoạn chuẩn bị khẩn trương cho tổng khởi nghĩa.

 Tỉnh ủy liên lạc với đồng chí Lê Tự Nhiên, phái viên Xứ ủy, nhận chỉ thị Trung ương: “Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta” - kim chỉ nam củng cố tổ chức Đảng, xây dựng Việt Minh, lập hội Cứu quốc, vũ trang tự vệ. Ngày 17/7/1945, Đại hội Việt Minh tỉnh họp tại làng Phước Hậu, bầu Ủy ban Việt Minh tỉnh, thống nhất kế hoạch khởi nghĩa.

Sôi sục trước giờ G

Khi Nhật đầu hàng đồng minh (14/8/1945), Ủy ban Việt Minh tỉnh nhận định thời cơ đã đến, song vẫn vừa củng cố lực lượng, tiến hành vũ trang biểu tình thị uy nhằm nâng cao khí thế cách mạng của quần chúng. Từ Sông Cầu đến Tuy Hòa, hàng nghìn người mang gậy gộc, dao kiếm, cờ đỏ sao vàng hô vang “Đả đảo phát xít Nhật”, “Việt Nam độc lập muôn năm”. Chính quyền bù nhìn rệu rã, quân Nhật co cụm.

Chiều 23/8, phái viên Lê Tự Nhiên về Phú Yên, mang mệnh lệnh Tổng khởi nghĩa; đêm ấy, tại Sông Cầu, Tỉnh ủy lập Ủy ban Khởi nghĩa tỉnh, quyết định nửa đêm 24/8 đồng loạt hành động.

Tại Sông Cầu, tự vệ và quần chúng từ La Hai, Gò Duối, Đồng Xuân tiến vào tỉnh lỵ. 23 giờ, nhờ sự nội ứng, binh lính khố xanh gia nhập cách mạng. Nửa đêm, dinh tỉnh trưởng bị bao vây, Tỉnh trưởng Hồ Ngận buộc giao ấn tín và toàn bộ tài liệu. Chính quyền nhân dân được thành lập ngay trong đêm.

Sáng 25/8, khởi nghĩa lan đến các địa phương trong tỉnh. Đồn khố xanh bị tiếp quản, chính quyền bỏ trốn, vũ khí rơi vào tay cách mạng. Ngày 26/8, Ủy ban nhân dân Cách mạng lâm thời tỉnh Phú Yên ra mắt tại Sông Cầu, đồng chí Nguyễn Văn Nguyên làm Chủ tịch, Trương Kiểm làm Phó Chủ tịch. Chính quyền cách mạng nhanh chóng được thiết lập từ tỉnh đến phủ, huyện.

Công nhân các nhà máy, xí nghiệp, người dân từ thành thị đến nông thôn, vùng đồng bào dân tộc thiểu số, miền núi… đều nhất tề đứng lên. Ở Đồng Bò, Sơn Hòa, hàng nghìn người vũ trang thô sơ kéo đến chiếm đồn, tuyên bố xóa bỏ bộ máy tay sai, thành lập chính quyền mới. Chỉ trong vài ngày, chính quyền cách mạng đã được thiết lập từ tỉnh đến phủ, huyện.

Tối 1/9/1945, tại sân vận động Hội Ích Trí (Tuy Hòa), hàng nghìn người dự mít tinh mừng thắng lợi, ra mắt Ủy ban nhân dân Cách mạng lâm thời phủ Tuy Hòa. Ngày 2/9/1945, trong rừng cờ đỏ sao vàng, hơn hai vạn đồng bào dự mít tinh tại Sông Cầu, mừng nước Việt Nam độc lập. Tiếng hô “Hồ Chủ tịch muôn năm” vang vọng, hòa cùng niềm tin son sắt bảo vệ thành quả cách mạng.

Cách mạng tháng Tám ở Đắk Lắk

Cũng từ Nhà đày Buôn Ma Thuột, các chiến sĩ cộng sản trực tiếp lãnh đạo cuộc khởi nghĩa Buôn Ma Thuột, Đắk Lắk (cũ).

Tháng 4/1945, hai đồng chí Phan Kiệm và Nguyễn Trọng Ba từ Nha Trang bí mật trở lại Buôn Ma Thuột gây dựng phong trào. Tại đồn điền Ca Đa, họ xây dựng Mặt trận Việt Minh, móc nối công nhân, nông dân, trí thức tiến bộ.

Đầu tháng 5/1945, Hội nghị thành lập Ban lãnh đạo lâm thời tỉnh Đắk Lắk, đồng chí Phan Kiệm làm Trưởng ban, kiêm Chủ nhiệm Ủy ban Việt Minh tỉnh; đồng chí Nguyễn Trọng Ba phụ trách thị xã.

Với sự hoạt động tích cực của các đảng viên cộng sản, hội viên Hội Việt Minh, những quần chúng giác ngộ cách mạng, từ tháng 5 - 7/1945 đã thành lập được 3 chi bộ đảng ở đồn điền Ca Đa, Lạc Sa và chi bộ các công chức giác ngộ cách mạng trở thành đảng viên cộng sản ở Buôn Ma Thuột.

Thời cơ đã đến, ngày 14/8/1945, Ban lãnh đạo lâm thời họp khẩn, quyết định tổng khởi nghĩa, tập trung tại các khu công nhân có phong trào mạnh. Ngày 17/8, Tỉnh bộ Việt Minh Đắk Lắk quyết định nổ súng khởi nghĩa tại đồn điền Ca Đa - điểm mở đầu của phong trào toàn tỉnh. Tại đây, đồng chí Phan Kiệm thay mặt Việt Minh công bố lệnh tổng khởi nghĩa, tuyên bố xóa bỏ chính quyền cũ, thành lập chính quyền cách mạng và kêu gọi công nhân Ca Đa làm nòng cốt mở rộng khởi nghĩa.

Ngày 18/8, phong trào lan dọc đường 21, chính quyền cách mạng có mặt ở nhiều buôn làng, đồn điền. Sáng 19/8, cờ đỏ sao vàng tung bay tại trụ sở Ủy ban nhân dân Cách mạng lâm thời. Ngày 22/8, Hội nghị mở rộng quyết định khởi nghĩa giành chính quyền thị xã vào 24/8.

Chiều 24/8, hơn 3.000 đồng bào Êđê, M’nông, J’rai và Kinh cùng khoảng 500 công nhân, tự vệ, bảo an binh tập trung tại sân vận động thị xã. Cờ đỏ sao vàng rực rỡ tung bay khắp nơi nơi. Đại diện Việt Minh tuyên bố xóa bỏ chế độ thống trị của Nhật và tay sai, thành lập chính quyền cách mạng tỉnh, kêu gọi toàn dân bảo vệ độc lập, tham gia xây dựng cuộc sống mới. Tiếng hô “Việt Nam hoàn toàn độc lập!”, “Hoan hô Việt Minh!” vang dậy.

Thắng lợi - kết tinh sức mạnh đại đoàn kết

Cách mạng Tháng Tám ở Phú Yên và Đắk Lắk cách đây 80 năm là minh chứng sinh động cho đường lối đúng đắn của Đảng, chấm dứt ách cai trị cũ, mở ra kỷ nguyên độc lập. Đó là kết quả lãnh đạo kiên định, chuẩn bị chu đáo, và trên hết là sức mạnh đại đoàn kết toàn dân.

Những chiến sĩ cộng sản từ Nhà đày Buôn Ma Thuột, nhiều người sau này thành tướng lĩnh, lãnh đạo cấp cao, đã để lại dấu ấn sâu đậm. Tinh thần “biến nhà tù thành trường học cách mạng” vẫn sáng ngời.

80 năm đã trôi qua, nhưng âm vang của những ngày mùa Thu lịch sử vẫn còn vang vọng. Trên vùng đất Đắk Lắk (mới) hôm nay, khi nhịp sống hiện đại đang hối hả, câu chuyện về cuộc Cách mạng Tháng Tám 1945 vẫn nhắc nhở mỗi người về giá trị quý giá của độc lập, tự do, đã được đổi bằng máu, mồ hôi của biết bao thế hệ.

(*) Các tư liệu lịch sử trong bài viết được trích từ: Lịch sử Đảng bộ tỉnh Phú Yên (1930-1945), Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy xuất bản năm 1999; “Lịch sử Đảng bộ tỉnh Đắk Lắk (1930-2020), NXB Chính trị quốc gia Sự Thật năm 2021.

Trần Quới - Phan Thanh