Đàn t’rưng từ làng ra thế giới

T’rưng trong tiếng J’rai có nghĩa là “đàn thưa”, nguyên thủy là dụng cụ đồng bào dùng để đuổi chim trên rẫy. Người công đầu trong việc đưa cây đàn t’rưng từ làng ra thế giới chưa hẳn ai cũng biết: Ông là cố Nghệ sĩ Ưu tú (NSƯT) Nay Pha.

Còn nhớ lần cuối tôi gặp Nay Pha... Vịn vào tay nắm lung lay, lần từng nấc cầu thang dốc đứng, ngước lên tôi có cảm giác ngôi nhà Nay Pha ở cứ chon von như một tổ chim…

Là một nghệ sĩ tiếng tăm, sống ở Thủ đô gần ba chục năm, xuất ngoại biểu diễn hàng chục nước mà sao ông nghèo thế? “Úi dà, nhiều của nả mà làm gì, chết có mang theo được đâu” - tiếng cười hào sảng của Nay Pha rung cả căn phòng hẹp…

Ông như một lõi cây rừng, từ rừng lại trở về rừng, hồn nhiên với nắng gió mà chẳng cần đến một nước sơn…

Hành trình từ làng ra thế giới

Khó ai tin rằng người đưa cây đàn t’rưng từ làng ra công chúng cả nước rồi thế giới vốn… không biết chơi t’rưng. Với người J’rai, t’rưng nghĩa là “đàn thưa”, nguyên thủy đồng bào vẫn dùng để đuổi chim trên rẫy. Cả một thời Pháp thuộc nó chưa bao giờ ra khỏi làng bởi người ta cho nó là một thứ nhạc cụ của thời sơ khai… Sự tự ti này ngấm cả vào Nay Pha nên ở làng ông chẳng buồn học. Năm 1952 đi bộ đội làm văn công nên ông phải lần mò chơi, cho biết thôi chứ cũng chẳng dụng tâm… Năm 1954 đi tập kết, mang theo nó nhưng Nay Pha cũng cứ giấu giấu, chỉ nghĩ lỡ lúc nào không biết làm gì thì gõ vài tiếng cho đỡ nhớ làng.

Ấy thế mà số phận của cây đàn t’rưng đã được định đoạt chính vào lúc Nay Pha không ngờ nhất. Đoàn văn công Tây Nguyên thành lập, đêm biểu diễn ra mắt phải có  nhạc cụ gì của Tây Nguyên. Nhạc sĩ Nhật Lai bảo: “Ông mang cây đàn t’rưng ra đi”. Chẳng chối được, Nay Pha mang đàn ra đệm cho bài “Ra đi” của chính nhạc sĩ Nhật Lai… Khán giả ngơ ngác. Lần đầu tiên trong đời họ mới thấy một thứ nhạc cụ lạ lùng, tạo ra một thứ âm thanh cũng lạ lùng như vậy… Rồi thì tiếng vỗ tay dội lên như mưa rào…

Đàn t'rưng.

Cây đàn t’rưng Nay Pha mang theo lúc ấy nguyên gốc, ngũ cung, 11 ống. Từ sự thành công bước đầu, với sự khuyến khích của nhạc sĩ Nhật Lai, Nay Pha đã nghiên cứu nâng nó lên thành 15 ống… Bắt đầu từ đây, gần như không đêm diễn nào của đoàn lại vắng bóng t’rưng. Từ chỗ chỉ lấp ló phía sau góp vào các bản hòa tấu, dần dần Nay Pha cho nó tiến lên độc tấu. Thành công đầu tiên của ông là “Vui được mùa” của nhạc sĩ Huy Thục. Chính nhạc sĩ đã tìm đến nơi Nay Pha ở để bày tỏ sự tán thưởng…

Sức cuốn hút của cây đàn ngày càng lan rộng và đến năm 1959 thì đã quyến rũ được người “kết duyên” thực sự với nó: Nguyễn Văn Hiển. Ông là nhạc công Accordion, chỉ vì mê t’rưng mà tìm đến Nay Pha để học. Đấy là người Kinh đầu tiên và cũng là người Hà Nội đầu tiên chơi được đàn t’rưng. Sau Nguyễn Văn Hiển là Phạm Thị Kim Oanh - con gái nhạc sĩ Phạm Sửu. Chị cũng là người vì mê t’rưng mà tự nguyện tìm đến Nay Pha để học, là phái đẹp đầu tiên của đất Hà thành làm chủ được cây đàn t’rưng…

Đã thành công bước đầu, dù vậy Nay Pha vẫn không nghĩ sẽ có một ngày cây t’rưng sẽ xuất hiện trước khán giả quốc tế. Ngày 5/11/1960 có thể xem là một ngày lịch sử: Cây đàn t’rưng chính thức xuất hiện trước khán giả Indonesia… Không thể quên được cái cảm giác “mang chuông đi đánh đất người” lúc ấy. Hồi hộp lắm, cứ bấm tay tự động viên mình. Thế nhưng khi đã cất tiếng đàn lên rồi thì cứ như mê đi, không tưởng gì ngoài những giọt âm thanh đang rơi... Niềm tin được bù đắp cả ngoài sự mong đợi. Jakarta rồi Sumatra, ở đâu tiết mục độc tấu đàn t’rưng cũng được hoan nghênh nhiệt liệt. Cả Tổng thống Sukarno cũng đến xem và cổ vũ… Từ đó, vạn lý trình của cây đàn t’rưng bắt đầu từ Trung Quốc qua các nước xã hội chủ nghĩa rồi sang Bắc Âu - đến Mỹ La tinh… Ở Oslo (Na Uy) cả một vườn hoa nát bét vì khán giả cố chen đến gần để nhìn cây đàn lạ. Phải diễn đi diễn lại hàng chục lần và hàng trăm lần phải trả lời một câu hỏi “đây là cây đàn gì”. Thủ tướng Trung Quốc Chu Ân Lai có lẽ là người cảm nhận được một cách đích thực nhất sức truyền cảm của cây đàn khi ông nói với cán bộ ta ở đại sứ quán: “Đã nghe cây đàn này nhiều lần ở Việt Nam nhưng tôi vẫn cứ mê. Âm  thanh của nó như có lửa. Một cái gì đó cứ rạo rực mãi trong lồng ngực tôi”…

Năm 1959, Nay Pha cùng anh chị em Đoàn văn công Tây Nguyên được biểu diễn chính thức phục vụ Bác Hồ nhân Tổng thống Indonesia Sukarno sang thăm Việt Nam. Đấy cũng là lần ông được ở bên Bác Hồ lâu nhất. Bác hỏi chuyện từng người, từng chi tiết nhỏ về đời sống của đồng bào Tây Nguyên rồi chỉ vào cây đàn t’rưng và các nhạc cụ dân tộc bảo: “Đây là những báu vật của Tây Nguyên. Các cháu hãy gắng sức học cho giỏi, chơi cho hay để mai này trở về phục vụ đồng bào”…

Cố nghệ sĩ Nay Pha với cây đàn t'rưng.

Niềm riêng còn một chút này...

Học chơi t’rưng không khó, nhưng chơi hay thì chẳng mấy lăm người. Cái “quái” của cây đàn này là ở đó. Thế nên sinh ra từ đất Tây Nguyên nhưng người chơi t’rưng nổi tiếng bây giờ lại không phải người Tây Nguyên.

Và dù là người có công đưa t’rưng từ làng ra thế giới thì Nay Pha ghi nhận Đỗ Lộc mới là người đầu tiên cải tiến cây đàn này (1977). Còn ông mãi đến năm 1983 mới làm công việc này. Nhưng điều thú vị nhất trong những “quái chiêu” của cây đàn là chỉ có ba bài chưa ai chơi hay hơn được Nay Pha: “Bóng cây kơnia” của Phan Huỳnh Điểu - Ngọc Anh, “Chim pongk’ler” của Nhật Lai và “Anh đi hơn cánh chim bay” của Bùi Anh Phò… Nào phải giấu nghề. Nay Pha đã từng dạy nhiều học trò nhưng rồi thì “của thầy lại trả cho thầy”. Dễ hiểu là không ai nắm được hồn của cây đàn như ông… Nhưng mà thôi, di sản đã thuộc về chung, “của riêng còn một chút này”, “gác kiếm” cũng đủ thanh thản…

Thoát ly làng lúc mới hơn 20 tuổi, ra Thủ đô lần đầu tiên được nhận lương còn nghơ ngác không hiểu “lương” là gì, vì sao người ta lại cho mình nhận lương… Mới đó mà bây giờ NSƯT Nay Pha đã là người thiên cổ. Trong veo trong ký ức người đời bây giờ là công lao của ông với một di sản văn hóa dân tộc, ai nhớ chi chuyện đất đai, cửa nhà phù phiếm...

Ngọc Tấn