Chuyện học của người Tây Nguyên thời Pháp thuộc

Nay Phin là một trong những trí thức người J’rai đầu tiên, nguyên là Chủ tịch Ủy ban Kháng chiến hành chính tỉnh Gia Lai, đại biểu Quốc hội khóa đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

Hồi ông còn tại thế, tôi từng có lần được nghe ông kể về cuộc đời đi học dưới chế độ thực dân của mình…

(Ảnh tư liệu)

Bấy giờ là quãng năm 1929. Cả Gia Lai - Kon Tum chỉ có một trường học duy nhất ở Kon Tum dạy tới lớp 4. Từ Cheo Reo, cậu bé Nay Phin bấy giờ 10 tuổi phải đi bộ ròng rã 4 ngày mới tới được trường. Sở dĩ có sự may mắn này là bởi ông Nay Đe, em ruột mẹ ông, người thầy đầu tiên của dân tộc J’rai đang dạy học ở đó nhắn về… Trường Tiểu học Kon Tum bấy giờ có khoảng 40 học sinh người dân tộc thiểu số nhưng chỉ có duy nhất một học sinh nữ là Bu, em gái thầy Nay Đe. Từ ăn uống, sách vở đến quần áo (mỗi năm 2 bộ) đều được “Nhà nước bảo hộ” đài thọ nhưng không cho tiền. Muốn có tiền tiêu vặt, ngày nghỉ học trò đi lấy củi hoặc hoa rừng bán cho người Pháp. Từ lớp 1 đến lớp 3, học sinh Kinh, dân tộc thiểu số học riêng; lên lớp 4 mới học chung. Lớp 1 học chữ, lớp 2 học vệ sinh, toán, tiếng Pháp. Lên lớp 4 có thêm môn sử Pháp. Việt văn mỗi tuần chỉ có 2 giờ nhưng không có thầy dạy đành bỏ. 

Học xong 4 năm ở Kon Tum, Nay Phin phải ra Huế thi lấy bằng Cao đẳng Tiểu học (Diplôme d’Étude Primaire Supérieurs Franco - Indigène). Dịp may là Krèst, một viên chức người Pháp muốn tìm người để học tiếng J’rai. Bấy giờ chế độ thực dân Pháp khuyến khích viên chức học tiếng bản địa, ai thi đỗ sẽ được thưởng và nâng lương sớm. Khi đổi về Huế, Krèst muốn mang Nay Phin theo để tiếp tục học tiếng J’rai. Nhờ Nay Phin, Krèst thi đỗ và được thưởng 700 đồng Đông Dương. Như một sự trả ơn, ông ta gửi Nay Phin vào Quy Nhơn học tiếp…

Học bổng mỗi năm ngoài 2 bộ quần áo, chăn màn, sách vở, mỗi tháng còn được phát 2,5 đồng để tiêu. Tuy nhiên kỷ luật học tập thì rất khắc nghiệt: Học sinh nào không thuộc bài sẽ bị bắt vào phòng đóng kín cửa học, không cho ra ngoài; vi phạm kỷ luật học tập phải quỳ đầu gối lên vỏ mít. Ngoài ra vi phạm hành vi nào, học trò sẽ bị bắt viết bài luận về hành vi đó…

Thoạt nhìn hiện tượng, có thể ai đó nghĩ rằng chế độ thực dân Pháp cũng có những chính sách tích cực nhất định đối với giáo dục? Thực chất, với mục tiêu nhằm đào tạo ra các tầng lớp có học trung thành tuyệt đối với “nước mẹ”, học sinh không chỉ bị nhồi những kiến thức lịch sử, văn hóa phản động của thực dân trên sách vở mà còn bị kiểm soát rất chặt về tư tưởng. Để thực hiện điều này, nhà trường thường đưa ra những vấn đề về xã hội cho học sinh làm bài luận để thăm dò. Nhớ một lần họ đưa ra đề tài nghị luận “Anh sẽ làm gì sau khi ra trường?”. Trong 60 học sinh thì 15 người bị giữ bài lại vì “có vấn đề”, trong đó có Nay Phin vì câu trả lời: “Sau này ra trường tôi sẽ đứng ra bảo vệ dân tộc tôi”… Lần khác, nhà trường ra đề luận: “Làm thế nào để từ bỏ những tác hại của thuốc lá”, Nay Phin viết: “Muốn từ bỏ tác hại thuốc lá, hãy nã đại bác vào các nhà máy chế biến của nước Pháp”. Bài làm liền bị phê “Thằng này có tư tưởng hiếu chiến, cần phải theo dõi”(!).

Vậy là mục đích đào tạo ra một tầng lớp công chức tay sai trung thành đã không như chúng mong muốn. Thế nên sau khi học xong 3 năm Đệ tam niên (học 4 năm mới có bằng Dilome, tương đương THCS bây giờ), được bố trí làm thư ký Tòa khâm sứ Gia Lai nhưng tư tưởng chống đối của Nay Phin với chế độ thực dân Pháp vẫn mãnh liệt. Sau một lần cãi nhau với viên thanh tra người Pháp, Nay Phin làm đơn xin thôi việc. Bị ra điều kiện muốn thôi việc phải trả lại học bổng, ông phải về làm Hiệu trưởng Trường Tiểu học nội trú Pháp - Việt Gia Lai.

Trước cảnh người dân bị bóc lột, áp bức nặng nề, Nay Phin kín đáo khích lệ cho học sinh lòng yêu nước, ý chí nỗ lực học tập để mai sau giúp đỡ đồng bào mình. Theo lời thầy Nay Phin, khi Cách mạng Tháng Tám bùng nổ, học trò của ông hầu hết đều đi theo Cách mạng. Ở Gia Lai, các ông Siu Tám, Nguyễn Văn Sĩ… đều hòa mình vào dòng thác cách mạng rồi trở thành những cán bộ lãnh đạo tài năng…

Ngọc Tấn