Tri thức bản địa độc đáo của đồng bào Chứt

Hai bà cháu người Chứt.

Theo kinh nghiệm, đồng bào Chứt thường chọn đám rẫy ở lưng chừng sườn núi hoặc chân núi, không chọn những khu rừng ở đỉnh núi; rẫy hướng về phía Đông, tránh ánh nắng mặt trời gay gắt của hướng Tây. Một mảnh rẫy tốt, theo quan niệm của người Chứt là phải ở nơi rừng già, cây cối um tùm, hoặc nơi có nhiều cây giang, cây mây, không có đá to và có nhiều tổ giun ùn đống. Đất ở đây thường có màu đen, độ ẩm cao, khả năng giữ nước tốt, thích hợp cho mọi cây trồng. Bên cạnh đó với lớp lá mục tích tụ lâu năm, khi đốt chúng có nhiều phân tro, đây chính là nguồn dinh dưỡng cho hoa màu. Ở những khu rừng có cây lau, cây chuối thì đất ở đó thích hợp với các loại cây trồng như ngô, thơm, chuối, khoai, thuốc lá; đất ven suối thường được phù sa bồi đắp quanh năm nên sẽ thích hợp với các giống cây như ngô, đậu, vừng, khoai. Ngoài ra, có thể biết tính chất đất qua một số loài cây cỏ cụ thể: đất mọc cỏ tranh là tầng đất mỏng, nhiều phèn; đất mọc cỏ mắc cỡ cho thấy đất đai thoái hóa; đất mọc cỏ gấu là dấu hiệu đất đai bị đọng nước; đất mọc nhiều cây giang, cây trứng cá rừng là loại cây đang phục hồi…

Ngoài những kinh nghiệm về đất giúp đồng bào tìm được rẫy tốt, người Chứt còn phải dựa vào sự “mách bảo của thần linh”, thông qua giấc mơ của chủ rẫy. Đây là những hạn chế trong kho tàng tri thức kinh nghiệm của người Chứt. Nhiều khi gặp được đất tốt cũng phải bỏ vì giấc mơ xấu, ngược lại đất không tốt nhưng mơ không xấu lại được sử dụng nên năng suất thấp. Trên lối tư duy trực quan, cảm tính cùng với sự bất lực trong việc giải thích một số hiện tượng bất lợi trong quá trình nhận thức thế giới của người Chứt đã đưa đến ý nghĩ về sự tồn tại một thế lực siêu nhiên với sức mạnh huyền bí, và cùng với nó là sự thiếu tin tưởng vào khả năng bản thân dẫn đến tâm lý phó mặc cho thần linh. Đây là những quan niệm mang tính duy tâm, thiếu cơ sở khoa học, gây ảnh hưởng xấu đến thời vụ gieo trồng, làm lu mờ những kiến thức về đất của người Chứt.

Trong thời gian phát rẫy, đồng bào Chứt có những tập tục kiêng cữ mang tính tín ngưỡng: Nếu gặp 2 con rắn, 2 ổ chuột, cây đa, cây đào mục, hoặc 2 cây xoắn nhau nằm sát đất thì bằng mọi giá phải bỏ rẫy, nếu làm sẽ sinh chuyện và không được mùa. Do không hiểu được bản chất, nguyên nhân của sự việc, họ giải thích cho kết quả đó là sự trừng phạt của thần linh.

Để bảo đảm kịp thời vụ, đối với người Chứt, khoảng thời gian tốt nhất cho việc đốt rẫy là đầu tháng 4, khi đó trời có nắng, gió nhẹ. Các gia đình làm rẫy cùng hướng thường đốt một lần, bằng biện pháp cách ly rẫy, tránh khi đốt lửa cháy sang rẫy kia, nhằm bảo vệ rừng; chọn lúc đứng gió (khoảng 11 giờ trưa hoặc 14 giờ chiều), hoặc đốt ngược hướng gió từ dưới đi lên, tránh lửa cuốn lan. Nếu rẫy khó cháy do ẩm thì người Chứt dùng phương pháp đốt từng đám nhỏ. Lượng tro sau khi đốt sẽ được rải đều khắp mặt rẫy. Đây là phương pháp tận dụng nguồn dinh dưỡng cây trồng tại chỗ, mùn tro là lượng phân bón chủ yếu của hoa màu, duy trì được độ màu mỡ của đất cho vụ sau, kéo dài thời gian sử dụng trên một diện tích rẫy.

Dựa vào sự biến đổi hình dáng (độ sáng) của trăng trong tháng và chu kỳ sinh trưởng của động - thực vật (thời điểm giao phối, thụ phấn) trong từng mùa, đồng bào Chứt đã đúc kết được một số kinh nghiệm trồng đối với từng loại cây: Sắn trồng tốt nhất vào đầu hoặc cuối tháng sẽ cho củ to, không đắng; chuối trồng từ ngày 14 trở đi sẽ cho nhiều buồng, nhiều nải; mía, dừa: trồng khoảng ngày 14-20 hằng tháng sẽ rất ngọt; khoai lang: trồng khoảng ngày 14-18 và nên thu hoạch vào mùa đông sẽ cho củ ngọt hơn các mùa khác. Như vậy, đứng về mặt sinh học, đối với người Chứt, chu kỳ sinh trưởng tốt nhất cho động - thực vật là vào những ngày trăng tròn.

Vào khoảng tháng 4, tháng 5, bắt đầu mùa đơm hoa kết trái của cỏ cây, trên rừng con ve kêu báo hiệu mùa trỉa hạt đã tới, trong thời gian này, đồng bào Chứt có một số cấm kị mang tính nguyên tắc như: Cấm người lạ vào hay đi qua rẫy; người trong làng không được đi ra ngoài; ai vi phạm sẽ bị làng xử phạt rất nặng (dấu hiệu nghiêm cấm là hình chữ thập (+) cắm ở rẫy và đầu cổng làng)…

Nguyễn Tiến Dũng